Φωνητική Μουσική

Φωνητική Μουσική
Τσιατιστές

Η Κυπριακή παραδοσιακή μουσική χωρίζεται στη φωνητική και την ενόργανη. Η φωνητική μουσική περιλαμβάνει τραγούδια όπως: οι φωνές, τα δίστιχα – τα τσιαττιστά, τα ποιητάρικα, της αγάπης (ερωτικά), τα γιορταστικά, τα σατιρικά, του γάμου, τα εισαγόμενα, τα μοιρολόγια, της δουλειάς, της ξενιτιάς, τα θρησκευτικά, τα αφηγηματικά – οι παραλογές τα ακριτικά κ.ά. Στην ενόργανη μουσική υπάγονται: όλοι οι κυπριακοί χοροί, τα συνοδευτικά κομμάτια για το τριήμερο του γάμου, καθώς επίσης και οι σκοποί του πιθκιαυλού (του βοσκού).

Οι φωνές

Το πιο χαρακτηριστικό είδος της μουσικής παράδοσης της η Κύπρος είναι οι «φωνές». Οι φωνές είναι χαρακτηριστικές και ιδιότυπες παραδοσιακές μελωδίες, οι οποίες αποτελούν μελωδικά πρότυπα για τη δημιουργία τραγουδιών και δημιουργήθηκαν και εξελίχθηκαν σε διάφορα μέρη της Κύπρου. Το μουσικό είδος των «φωνών», συναντάται μόνο στην Κύπρο και μπορεί να συγκριθεί με αντίστοιχες μουσικές μορφές όπως για παράδειγμα οι «σκοποί» της Καρπάθου και οι «μαντινάδες» της Κρήτης. Μπορεί επίσης να παραλληλιστεί με παρόμοιες μουσικές συνήθειες και πρακτικές της αρχαιότητας, όπως είναι οι αοιδοί και οι ραψωδοί, καθώς επίσης και με μουσικές παραδόσεις των βυζαντινών χρόνων, όπως είναι οι υμνογράφοι και οι μελωδοί.

Οι φωνές χαρακτηρίζονται από έναν ελεύθερο τρόπο εκτέλεσης χωρίς την παρουσία έντονου ρυθμού. Οι φωνές απαιτούν άρτια εκπαιδευμένους τραγουδιστές, για να αποδοθούν σωστά, αφού η μελωδική τους γραμμή αποτελείται από πολλά ποικίλματα ή μελίσματα σε αντίθεση με άλλες απλές μελωδίες και τραγούδια συλλαβικού χαρακτήρα. Το όνομα των φωνών είναι δυνατόν να αναφέρονται στο χωριό ή την περιφέρεια της Κύπρου, στην οποία δημιουργήθηκε ή τραγουδήθηκε για πρώτη φορά η μελωδία. Τέτοιες φωνές είναι για παράδειγμα η Αυκορίτισσα, η Καρπασίτισσα, Παφίτικη, Ζωθκιάτισσα, Τσαδιώτισσα, Μεσαρίτικη, Ακαθκιώτισσα, η Παραλιμνίτικη κ.ά.

Σύμφωνα με τις καταγραφές και τα μουσικά παραδείγματα από τις μέχρι σήμερα συλλογές «φωνών» και τις διάφορες μελέτες, η βασικότερη από τις φωνές θεωρείται η «Ίσια φωνή». Η φωνή αυτή ήταν διαδεδομένη σε ολόκληρη την Κύπρο και αρκετές από τις υπόλοιπες φωνές αποτελούσαν ένα είδος τοπικών παραλλαγών της συγκεκριμένης φωνής. Παράλληλα, μέσα από τις έρευνες, διαφάνηκε ότι τα περισσότερα κυπριακά δημοτικά τραγούδια, στηρίζονται στις φωνές. Δια το λόγο αυτό θεωρείται ότι οι Kυπριακές φωνές αποτελούν το σημαντικότερο συστατικό της Kυπριακής μουσικοποιητικής παράδοσης.

Παιδικά (ταχταρίσματα – παιδικά δίστιχα)

Τα παιδικά τραγούδια είναι μια κατηγορία τραγουδιών που καλύπτει την παιδική ηλικία σε μια ποικιλία θεμάτων. Τέτοια τραγούδια είναι τα ταχταρίσματα και τα παιδικά δίστιχα. Το «Άλα ιλί», ίσως, είναι από τα λίγα ταχταρίσματα που διασώζονται μέχρι τις μέρες μας, σαν το πρώτο παιχνίδι κάθε βρέφους. Πολύ γνωστά, επίσης, είναι τα «Πίρι-πίρι το παπίριν, Καμήλαν καμηλάρη, Επήεν η Μαρία στην πόλην, η Δακκανούρα Κουτσουπίδου».

Νανουρίσματα

Από τα πιο δεδομένα νανουρίσματα είναι η Αγία Μαρίνα, που εντοπίζεται σε πολλές παραλλαγές. Το συγκεκριμένο νανούρισμα αναφέρει: «Άγια Μαρίνα τζιαι τζυρά που ποτζοιμίζεις τα μωρά…».

Δίστιχα – Τσιαττιστά

Τα δίστιχα των τσιαττιστών, συνήθως, βασίζονται πάνω στις κυπριακές φωνές και δημιουργούνται από ιαμβικούς και τροχαϊκούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους, οι οποίοι προσαρμόζονται κυρίως στην «Ίσια φωνή» και στις παραλλαγές της. Τα τσιαττιστά είναι ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον μουσικό διαγνωστικό είδος, που ακουγόταν και ακούγεται ακόμα σε κάθε γιορταστική εκδήλωση, όπως σε γάμους, στον Κατακλυσμό, στα πανηγύρια. Δύο ικανοί/ές τραγουδιστές/στριες αυτοσχεδίαζαν σε δίστιχα ή και τρίστιχα. Με βάση μια δεδομένη μουσική κλίμακα, τρόπο ή φωνή, οι δύο τραγουδιστές/στριες προσπαθούσαν να παραβγούν και να καταφέρουν να εξουδετερώσουν τον αντίπαλο τους με εφευρετικά και σατιρικά δίστιχα.

Τα τσιαττιστά δεν είχαν περιορισμό στη διάρκεια ούτε στη θεματολογία. Ως προς την άποψη του περιεχομένου ήταν και είναι επίκαιρα, αγγίζοντας κοινωνικές πτυχές του τόπου, ενώ πάντοτε με κάποιον άμεσο ή έμμεσο τρόπο περιέχουν στοιχεία ερωτικά, αλλά και δηκτικά σχόλια για τις ικανότητες του αντίπαλου διαγωνιζόμενου. Τις περισσότερες φορές συνοδεύονταν από βιολί και λαούτο. Αυτό διευκόλυνε τους/τις διαγωνιζόμενους/ες γιατί τους παρεχόταν ο απαιτούμενος χρόνος για να σκεφτούν και να απαντήσουν σε ότι τους ρωτούσε ο/η αντίπαλος. Οι τσιαττιστές έπρεπε να είναι ικανοί χορευτές, γιατί μετά από κάθε δίστιχο έκαναν και ένα γύρο, για να έχουν την ευκαιρία να σκεφτούν και να απαντήσουν ο ένας στον άλλο. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο στην εκτέλεση των τσιαττιστών είναι η συμμετοχή του ακροατηρίου στην επανάληψη του τέλους κάθε δίστιχου, ένα στοιχείο που παραπέμπει στο χορό των αρχαίων τραγωδιών.

Τα ποιητάρικα

Τα ποιητάρικα αποτελούν τραγούδια των πλανόδιων τραγουδιστών όπου τα βρίσκουμε στους ραψωδούς και αοιδούς του Ομήρου. Οι ποιητάρηδες έπρεπε να διαθέτουν σωστή φωνή και ικανή μνήμη και θεωρούνταν ένα είδος πληροφοριοδοτών. Σε κάθε ευκαιρία επιδείκνυαν τις φωνητικές τους δυνατότητες σε πανηγύρια, γάμους και διάφορες γιορτές. Μετέφεραν νέα γεγονότα, θανάτους, φόνους, βεντέτες, ερωτικές τραγωδίες, ιστορίες πάντοτε πραγματικές. Τύπωναν τα τραγούδια τους σε φυλλάδες και γύριζαν τα πανηγύρια όπου, τραγουδώντας τα, προσπαθούσαν να βγάλουν τα προς το ζην.

Οι ποιητάρηδες ήταν φορείς του δημοτικού τραγουδιού, όπου πολλά από τα τραγούδια τους, τα μάθαιναν από τους «πλανόδιους πωλητές» των τραγουδιών αυτών, οι οποίοι τα ερμήνευαν σε πανηγύρια ή και καθημερινά στις γειτονιές των χωριών. Οι μελωδίες των ποιητάρικων φωνών έχουν αρκετά κοινά στοιχεία με τις ακριτικές στη μελωδική κίνηση, το ρυθμό και το ύφος. Από τα πιο γνωστά ποιητάρικα είναι «Τα εκατόν λόγια», μια μορφή αφηγηματικού τραγουδιού, πάνω στην οποία κάθε ποιητάρης έκτιζε τη δική του ιστορία. Ποιητάρηδες που άφησαν εποχή ήταν οι Χ. Άζινος, Π. Πεσκέσιης, Χ. Παλαίσιης, Γ. Ατσίκκος και άλλοι.

Της αγάπης (ερωτικά)

Στα Κυπριακά δημοτικά τραγούδια ο έρωτας είναι ένα συναίσθημα γεμάτο από ευγένεια, πόθο και πάθος, που ανθίζει και ευωδιάζει στην ψυχή του ήρωα ή της ηρωίδας του τραγουδιού. Τα ωραιότερα τραγούδια είναι τα τραγούδια της αγάπης. Σε αυτά συνυπάρχει ο θαυμασμός, η τρυφερότητα, η ομορφιά, τα καμώματα, «Το τέρτιν της καρτούλλας», η ερωτική διάθεση. Όλα αυτά είναι ντυμένα με τις πιο γλυκές κυπριακές μελωδίες και τους πιο ωραίους ρυθμούς. Τα τραγούδια της αγάπης έχουν απίστευτη χάρη και ζωντάνια που συχνά ακούγονται σαν να έγιναν χτες. Πολύ γνωστά τραγούδια αγάπης είναι: «το Γιασεμί, το Αγάπησα την που καρκιάς, τα μμάθκια τα γιαλλούρικα, το Αλφάβητον της αγάπης, το Ρούλλα μου Μαρούλλα μου».

Γιορταστικά

Τα τραγούδια αυτά ακούγονταν σε γιορταστικές εκδηλώσεις και διασκεδάσεις, όπως τις Απόκριες και το Πάσχα. Πολύ γνωστά είναι τα «Τραγούδια της σούσας», όπως επίσης και πολλά άλλα εύθυμα τραγούδια, που μπορεί να υπάγονται και σε άλλες κατηγορίες.

Σατιρικά

Τα σατιρικά τραγούδια σατιρίζουν διαφόρους χαρακτήρες και γεγονότα, όπως το βρακά, τους μεθυσμένους που διακρίνονται για την αστάθεια στο βάδισμα τους, στην αδυναμία τους να οδηγήσουν το άλογο και σε άλλες αδέξιες κινήσεις. Τα περισσότερα από τα σατιρικά τραγούδια ακούγονταν ή χορεύονταν σε γιορταστικές εκδηλώσεις. Τα σατιρικά τραγούδια έχουν γρήγορο ρυθμό, ευχάριστη μελωδική γραμμή και αστεΐζουσα θεματολογία. Πολλά από τα τραγούδια αυτά ανήκουν και στα γιορταστικά. Χαρακτηριστικά στην κατηγορία αυτήν βρίσκουμε τη «Βράκα», «Τ’ Άι Φιλίππου πέρασεν», «Η παττισιά» κ.ά.

Του γάμου

Η μουσική ταυτότητα της Κύπρου και ένα από τα ωραιότερα δημιουργήματα της Κυπριακής παραδοσιακής μουσικής, που μπορεί να θεωρηθεί ως ο «εθνικός ύμνος» των Κυπρίων είναι, το «Τραγούδιν του Γάμου», Το συγκεκριμένο τραγούδι, έχει υπέρτατη αξία και ομορφιά, καθόσον αποδίδει με λεπτότητα, απλότητα, και διαύγεια τις ευχές και τους ύμνους για την κοινή ζωή δύο νέων ανθρώπων, κατά την αρχή των εκδηλώσεων για το γάμο.

Ο Τεύκρος Ανθίας αναφέρει ότι το «Τραγούδιν του Γάμου» είναι το ωραιότερο και αρτιότερο δημιούργημα της λαϊκής μουσικής, το οποίο είναι γεμάτο φως και με εξαιρετική διαύγεια αποδίδει όλη τη συγκίνηση και τη χαρά των στιγμών του γάμου. Η μουσική σύνθεση του «ώρα καλή» είναι η κεντρική μελωδία του γάμου, η οποία χρησιμεύει σαν έρμα μουσικό, για να συνοδεύονται πολύ σημαντικές πτυχές από τις εκδηλώσεις πριν το Μυστήριο του Γάμου.

Ο γάμος ήταν μια από τις κυριότερες γιορτές της παλιά καθημερινής ζωής των Κυπρίων. Μια τελετουργία η οποία διαρκούσε πάνω από τρείς μέρες τις περισσότερες φορές. Οι προεκτάσεις μιας τέτοιας εκδήλωσης ήταν απέραντα σημαντικές, κυρίως στα χωριά και τις μικρές κοινότητες, όπου δεν υπήρχε κάτι άλλο για να ψυχαγωγήσει τους χωρικούς και τους κατοίκους. Στον γάμο θα έβλεπε ο νιος τη νια (ο νέος τη νέα), θα έβαζαν τα καλά τους, και αν το επέτρεπε η ατμόσφαιρα, θα χόρευαν με την καλή ή τον καλό τους.

Όλες οι τελετουργίες πριν και κατά τη διάρκεια του γάμου, συνοδεύονταν από ποικιλία τραγουδιών με βιολί και λαούτο, και το Κυπριακό Τραγούδι αποτελεί κεντρικό σημείο σε όλες τις διαδικασίες. Το μουσικό μέρος της εκδήλωσης αυτής άρχιζε από το Σάββατο και συνεχιζόταν μέχρι τη Δευτέρα το βράδυ. Τα τραγούδια του γάμου αναφέρονται σε όλες τις συνήθειες και τα έθιμα που προηγούνται του γάμου, σε όσα γίνονται κατά την τελετή και σε όσα ακολουθούν ύστερα από το γάμο και που η σημασία τους είναι συμβολική. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια του τριημέρου του γάμου, ακούγονταν κομμάτια για το Ρέσιν, το Πλούμισμα και ράψιμο του κρεβατιού, το Ξύρισμα του γαμπρού, το Στόλισμα της Νύφης, το Πλούμισμα του ζευγαριού, Τσιαττιστά και άλλα. Στον γάμο τραγουδιούνται επαινετικά άσματα για τις χαρές της νύφης, του γαμπρού, των κουμπάρων και των κουμέρων του αντρογύνου. Κυρίως, επαινούνται η νύφη και ο γαμπρός και, με τον τρόπο αυτό, τονίζεται το μεγαλείο και η ιερότητα του μυστηρίου του γάμου.

Τα εισαγόμενα, ξενόφερτα (παρείσακτα)

Τα τραγούδια αυτά δε δημιουργήθηκαν στην Κύπρο. Τα έφεραν μαζί τους διάφοροι επισκέπτες, έμποροι, ταξιδευτές, πλανόδιοι μουσικοί. Χαρακτηριστικό των τραγουδιών αυτών είναι η γλώσσα τους, η οποία διαφέρει σε κάποια σημεία από τα τοπικά τραγούδια. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η δομή των στίχων που διαφέρει από αυτή των Κυπριακών τραγουδιών. Τέτοια τραγούδια είναι: «οι Τρείς καλοήροι Κρητικοί, η Αντρονίκη, το Γιασεμί, στον Άδη θα Κατέβω, το Αραπάκι» και άλλα.

Μοιρολόγια

Τα μοιρολόγια είναι λυπητερά τραγούδια, με τα οποία ο λαός θρηνεί το θάνατο αγαπημένων προσώπων, όπως του γιού, του αδελφού, της αδελφής, του/της συζύγου ή και κάποιου άλλου στενού συγγενούς. Ο θάνατος είχε τη σημασία του και προκαλούσε οδύνη που μπορούσε να εκφραστεί μέσα από ένα μακρόσυρτο κλάμα, το μοιρολόι. Σε όλο το Πανελλήνιο, τα μοιρολόγια ήταν μέρος της μουσικής παράδοσης, αφού έχουν την καταγωγή τους στην αρχαιότητα. Στις αρχαίες τραγωδίες των Σοφοκλή, Ευρυπίδη και Αισχύλου είναι πολύ συνηθισμένο να ακούμε μοιρολόγια, μια μορφή έκφρασης της λύπης από τους νεκρούς.

Θρησκευτικά

Είναι τα τραγούδια που αναφέρονται σε θρησκευτικά γεγονότα και, συνήθως, λέγονται από παιδιά ή ενήλικες κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων εορτών. Πολλά θρησκευτικά τραγούδια κατάγονται από Βυζαντινούς Ύμνους και μελωδίες στις οποίες το εκκλησιαστικό κείμενο αντικαταστάθηκε με θρησκευτικό ή λαϊκό. Σε πολλές περιπτώσεις, τα τραγούδια αυτά είναι αυτούσιες συνθέσεις αγνώστων. Τα θρησκευτικά τραγούδια τραγουδιούνται σε γιορτές, όπως τα Χριστούγεννα, οι Απόκριες, το Πάσχα, οι ονομαστικές γιορτές αγίων. Από την κατηγορία αυτή γνωστά είναι: «Το τραγούδι του Λαζάρου», «ο Θρήνος της Παναγίας», «Του Άι Γιωρκού» κ.ά.

Αφηγηματικά – Παραλογές – Ακριτικά

Τα αφηγηματικά είναι περισσότερο διαδεδομένα και αυτό γιατί πρόκειται για απλά στροφικά τραγούδια, με επαναλαμβανόμενα μελωδικά σχήματα, συλλαβικού κυρίως χαρακτήρα. Στην Κύπρο γνωρίζουμε τέτοια τραγούδια, κυρίως από τη Μεσαιωνική περίοδο. Περισσότερο γνωστά είναι τα: «Τέσσερα Παλληκάρκα» και η «Αροδαφνούσα». Οι Παραλογές είναι Ελληνικά διηγηματικά τραγούδια, με μια υπόθεση που κανονικά έχει θλιβερό τέλος. Ο Στίλπων Κυριακίδης διατύπωσε τη θεωρία ότι, οι παραλογές έρχονται κατευθείαν από τη μεταγενέστερη αρχαιότητα μέσω του Βυζαντίου, όπως «Το γιοφύριν της Άρτας», «Του Νεκρού αδελφού» κ.ά. Οι Παραλογές μπορεί να χαρακτηριστούν και ως Πλαστά τραγούδια, γιατί η υπόθεση τους είναι επινοημένη και σχεδόν παραμυθιακή και δε βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα.

Άλλα σημαντικά τραγούδια αυτού του είδους είναι και τα ακριτικά (οι ακριτικές φωνές), τα οποία υμνούν τους Ακρίτες, του ηρωικούς και ακοίμητους φρουρούς των συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στα Ακριτικά Τραγούδια αναφέρεται ο Διγενής Ακρίτας, ως ο πιο επιφανής. Οι Ακρίτες ήταν διάδοχοι των Ρωμαίων οροφυλάκων, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την ασφαλή προστασία των συνόρων του Βυζαντινού κράτους από τις επιδρομές των Σαρακηνών. Προστάτευαν, επίσης, τους κατοίκους των συνοριακών περιοχών από τους απελάτες, τους ληστές και τους κλέφτες. Ο κύκλος των Ακριτικών τραγουδιών είναι πολύ μεγάλος. Από την περίοδο αυτή διασώθηκαν: «Ο Διγενής τζι’ ο Χάρος», «Ο Κωσταντάς», «Ο κάουρας», «Το τραούδιν του Αντρονίκου», «ο Σαρατζιηνός», κ.ά.

Ιστορικά

Τα δημώδη ιστορικά τραγούδια προέρχονται από ιστορικά γεγονότα ή παραστάσεις και προορίζονται για να τα τραγουδά ο λαός, για να θυμάται τα γεγονότα, θλιβερά ή χαρούμενα, που σημάδεψαν την ιστορία του Έθνους.

Επύλλια

Τα Επύλλια, τέλος, είναι τραγούδια με δραματικά στοιχεία όπως: «η Αντρονίκη», «η Καλλιστένη» και «η Θεονίτσα». Κατά τον Γ. Μπαμπινιώτη, το επιμύλλιο πρόκειται για ένα σύντομο περιγραφικό ή διαλογικό ποίημα εξαιρετικής τεχνικής, με χαρακτήρα τρυφερό και ερωτικό, διανθισμένο με μυθολογικά στοιχεία και θέματα από την αγροτική και κυρίως την ποιμενική ζωή.

Πηγές

• Λαπηθιώτη Αικατερίνη, 2015, Η Κυπριακή Παραδοσιακή Μουσική, ΤΕΙ Κρήτης, Ρέθυμνο
• Τομπολής Σ., 2002, Κυπριακή Παραδοσιακή Μουσική. Συλλογή – Καταγραφή – Ανάλυση, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία.
• Κουτσουπίδου Μ., Καραγιώργης Ε. & Ιωάννου Μ., 1996, Μουσική Ι Ήχος – Ρυθμός – Μελωδία – Αρμονία, Υπουργείο Ανάπτυξης και Πολιτισμού, Λευκωσία
• Παπανδρέου, Α., 2013, Κυπριακός Γάμος και Χορός. Λευκωσία: Power Publishing.
• Γιωργούδης Π., 2014, Εθνομουσικολογία: Μεθοδολογία και Εφαρμογή. Αθήνα: Εκδόσεις Μεσόγειος.