Εκτελεστές της Κυπριακής Παραδοσιακής Μουσικής

Τα αυθεντικά μουσικά ακούσματα και βιώματα και η τριβή τους με τη καθημερινή ζωή και τους ανθρώπους αποτελούν για τους δημιουργούς και τους εκτελεστές της Κυπριακής Παραδοσιακής Μουσικής ένα σταθερό υπόβαθρο και κίνητρο για να ασχοληθούν συστηματικά με το παραδοσιακό κυπριακό τραγούδι. Στη δουλειά τους μπορεί κανείς να διαπιστώσει τη νέα αντίληψη της διατήρησης και εκτέλεσης της μουσικής παράδοσης. Δεν περιορίζονται πια στην ηχογράφηση των τραγουδιών, αλλά ασχολούνται με την έρευνα, την καταγραφή, την μελέτη καθώς και την επιλογή των τραγουδιών. Παράλληλα δημιουργούν και συνθέτουν παραδοσιακά τραγούδια καθώς επίσης μελοποιούν εθνική ποίηση.

Οι πηγές από τις οποίες αντλούν τα τραγούδια και τον τρόπο ερμηνείας τους είναι τα ακούσματα τους από τους αυθεντικούς ερμηνευτές της περιοχής τους, καθώς και γνωστούς ερμηνευτές παραδοσιακών τραγουδιών, από ηχογραφήσεις τραγουδιών από απλούς ανθρώπους, τις οποίες πραγματοποιούν οι ίδιοι, και της αναπλάθουν καθώς επίσης και την παλαιότερη δισκογραφία. Η δημιουργία στίχων και μουσικής προκύπτουν ως αποτέλεσμα εσωτερικής ανθρώπινης ανάγκης εξωτερικεύοντας συναισθήματα λύπης, χαράς, αγάπης και έρωτα.

Οι Κύπριοι εκτελεστές όχι μόνο συγκέντρωναν και συνέλλεγαν ένα μέρος της δημοτικής μουσικής της Κύπρου αλλά γίνονταν και γίνονται φορείς και καταγραφείς, ερμηνευτές και μελετητές της ίδιας της παραδοσιακής μουσικής. Σημαντικοί σύγχρονοι Κύπριοι/ες εκτελεστές, δημιουργοί και συγκροτήματα είναι ο Μιχάλης Τερλικκάς, η Κυριακού Πελαγία, ο Ευαγόρας Καραγιώργης, ο Μιχάλης Βιολάρης, ο Χρήστος Σίκκης, το συγκροτήματα «η Μεσόγειος» με τον Μιχάλη Χατζημιχάλη, το συγκρότημα «οι Λάς», το συγκρότημα «Κυπρογένεια» με τον Λάρκο Λάρκου.

Μιχάλης Τερλικκάς

Ο Μιχάλης Ττερλικκάς είναι ένας καταξιωμένος εκτελεστής δημοτικών τραγουδιών της Κύπρου. Με προίκα το ταλέντο της φωνής του, έστρεψε την προσοχή του στην κυπριακή παραδοσιακή μουσική και έγινε γνωστός με μια πλειάδα εκτελέσεων του σε ράδιο-τηλεοπτικά προγράμματα και σε καλλιτεχνικές και λαογραφικές εκδηλώσεις. Ο ξεριζωμός από τα πάτρια εδάφη και η προσφυγιά του Μιχάλη Τερλικκά, ως βάρβαρα εκδιωκόμενος της τουρκικής εισβολής, από το Καπούτι της Πάφου, με τη σκληρή ζωή και το βουβό πόνο, γίνεται η αιτία και η πηγή της άσβεστης δίψας, της ακούραστης δύναμης και της συνεχής καλλιτεχνικής του αναζήτησης, σαν αυτά να είναι η μόνη διαμαρτυρία και η μόνη αντίσταση στη φθορά και τη λήθη.

Ο Μιχάλης Τερλικκάς αποτελεί σημαίνον μέρος της κυπριακής μουσικής παράδοσης, επιχειρώντας, μέσα από τη συνεχής ενασχόληση του με αυτήν, να συντελέσει στη συντήρηση, στην αναδημιούργηση, στη διάδοση και στην παράδοση της, στις νυν και επερχόμενες γενεές. Φορέας και καταγραφέας, ερμηνευτής και μελετητής της δημοτικής μουσικής της Κύπρου, ο Μιχάλης Ττερλικκάς καθίσταται εμψυχωτής και ζωοδότης των νέων στη στροφή τους προς την μουσική και εθνική παράδοση, αποδίδοντας ταυτοχρόνως φόρο τιμής σε όλους τους ερμηνευτές και δασκάλους του που σμίλεψαν την τέχνη και την ψυχή του 97. Στην προσωπική του δισκογραφία ανήκουν οι δίσκοι: Κυπραία Φωνή, Των Γεννών τζιαι της Λαμπρής, Κυπραία Φωνή – Στ’΄αγνάρκα των τζιαιρών και Κυπραία Φωνή – Καλώς ήρταν οι ξένοι μας. Παράλληλα έχει συμμετάσχει φιλικά σε δίσκους άλλων Κυπρίων εκτελεστών της Κυπριακής παραδοσιακής μουσικής.

Μιχάλης Χατζιημιχαήλ

Ο Μιχάλης Χατζημιχαήλ γεννήθηκε στο Φρέναρος στις 20 Αυγούστου το 1954 και είναι πτυχιούχος της Ανωτάτης Σχολής Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών της Αθήνας. Η αγάπη του για τη μουσική και ιδιαίτερα την παραδοσιακή, τον οδήγησαν κατά την φοίτηση του στην Αθήνα, να συμμετέχει στις μουσικές κυπριακές φοιτητικές βραδιές, δίδοντας του την ευκαιρία να γνωρίσει και να συνεργαστεί με τους Νίκο Ξυλούρη, Αντώνη Καλογιάννη, Γιώργο Ζωγράφο, Χρήστο Κωνσταντίνου, Άννα Βίσση και Γιώργο Νταλάρα.

Όταν το 1980, επιστρέφει από τις σπουδές του, γίνεται επαγγελματίας περβολάρης, γεγονός το οποίο του εξασφαλίζει σημαντικό ελεύθερο χρόνο για την πραγματοποίηση έρευνας και την καταγραφή ξεχασμένων κυπριακών τραγουδιών και δίστιχων. Διαβάζοντας όλα τα διαθέσιμα βιβλία, τα οποία είχαν σχέση με το παραδοσιακό τραγούδι και γυρίζοντας προσωπικά, τα χωριά της Κύπρου, άκουγε και κατέγραφε όλα τα παλιά τραγούδια, δίστιχα, παροιμίες, ρητά ή παραμύθια. Έτσι, διαμόρφωσε ένα πλούσιο προσωπικό αρχείο που περιελάμβανε τραγούδια, που δεν υπήρχαν και δε υπάρχουν σε εκδόσεις και συλλογές των μελετητών της μουσικής παράδοσης, ηχογραφήσεις σπάνιων μουσικών σκοπών, παλιά παραδοσιακά μουσικά όργανα, παλιά βιβλία, παλιές «ποιητάρηκες» φυλλάδες και ανέκδοτα ποιήματα παλιών λαϊκών ποιητών της Κύπρου, ιδιαίτερα των Κοκκινοχωρίων.

Με το πέρασμα των χρόνων συνειδητοποιώντας ότι όλα αυτά τα τραγούδια που μάζευε δεν ήταν δισκογραφημένα, αποφασίζει να δημιουργήσει το 1991, το Μουσικό Σχήμα «Μεσόγειος», για να τα παρουσιάσει στο κοινό. Το 1995, βλέποντας την αγάπη και την μεγάλη αποδοχή του κόσμου, για την 60χρονη τότε ερμηνεύτρια Κυπριακών παραδοσιακών τραγουδιών Κυριακού Πελαγία, επιλέγει να συνεργαστεί μαζί της και να δημιουργήσουν σημαντικές επιτυχίες όπως το «Είπα σου κτενίστου λίον» και το «Περτίτζι μου μιτσόστομο», δημιουργώντας 4 δισκογραφικές δουλειές, όπου στην τελευταία συμμετείχε σε δύο τραγούδια και ο καταξιωμένος έλληνας τραγουδιστής, Γιώργος Νταλάρας. Ειδικότερα, μαζί με την Κυριακού Πελαγία ηχογράφησαν «Τα Παραλιμνίτικα» το 1995 και «Τα Παραλιμνίτικα 2» το 1997, «Το ολόασπρο πεζούνι», το 2004 και το «Γεια σου μαστόρισσα», το 2011, το οποίο μέχρι και σήμερα κάνει χιλιάδες πωλήσεις. Όταν το 2011, τερματίζεται η συνεργασία του με την Κυριακού Πελαγία, εντάσσει στο σχήμα του τη Βασιλική Χατζηαδάμου, με την οποία κάνουν σημαντικές τηλεοπτικές εμφανίσεις και τηλεοπτικά προγράμματα.

Αναφορικά με την κυπριακή παραδοσιακή μουσική, ο Μιχάλης Χατζημιχαήλ ως σημαντικός γνώστης της παράδοσης δήλωσε σε έντυπη συνέντευξη του ότι η κυπριακή παραδοσιακή μουσική φαίνεται να υπήρχε πριν από το 1850, αναφέροντας ότι η ρίζα του κυπριακού παραδοσιακού τραγουδιού βρίσκεται στη βυζαντινή υμνωδία. Όσον αφορά τα κυπριακά παραδοσιακά όργανα και την ενόργανη μουσική, ο Μιχάλης Χατζημιχαήλ ανέφερε ότι το αρχαιότερο μουσικό όργανο στην κυπριακή παραδοσιακή μουσική είναι ο αυλός, το γνωστό σε όλους πιθκιάβλι. Για το πιθκιάβλι, δήλωσε ότι παλιά στην Κύπρο το κατασκεύαζαν όχι μόνο από καλάμι, αλλά και από το κόκαλο της φτερούγας του γύπα, δηλώνοντας ότι ένα τέτοιο πιθκιάβλι έχει στη συλλογή του, κατασκευασμένο το 1928. Επιπρόσθετα, ανέφερε ότι ένα άλλο παραδοσιακό όργανο, ακόμα και πριν το βιολί και το λαούτο, στην παραδοσιακή μουσική της Κύπρου, ήταν ο ταμπουράς, ένα έγχορδο μουσικό όργανο, το οποίο αναφέρεται και στα ακριτικά τραγούδια, τα οποία θεωρούνται τα αρχαιότερα μουσικά ακούσματα στην παράδοση της Κύπρου. Για το λαούτο, ο Μιχάλης Χατζημιχαήλ ανέφερε ότι «είναι αραβικής καταγωγής και προέλευσης, και φαίνεται ότι ως εκ της γεωγραφικής μας θέσεως, εικάζεται ότι έφτασε στην Κύπρο από τη Μέση Ανατολή και μαζί με το βιολί, το οποίο έφτασε αργότερα στο νησί, έγιναν ντουέτο. Τέλος, για την απήχηση της κυπριακή παραδοσιακή μουσική, ανέφερε ότι τα τελευταία χρόνια αλλάζουν κάπως τα δεδομένα, ευελπιστώντας ότι πιθανόν να συνέβαλαν σε αυτό και οι ίδιοι προσωπικά, ως σύγχρονοι εκτελεστές της κυπριακής παραδοσιακής μουσικής. Όπως, τόνισε, θεωρεί πολύ σημαντικό το γεγονός ότι το συγκρότημά του αφύπνισε τις Κυπριακές παραδοσιακές θύμησες και μνήμες, εφόσον για πολλά χρόνια η παραδοσιακή Κυπριακή μουσική έμεινε στο περιθώριο

Κυριακού Πελαγία

H Κυριακού Πελαγία γεννήθηκε στο Παραλίμνι της Κύπρου το 1936 και πατέρας της ήταν ο Δαμιανός Κουζαλής (1903-1973), ένας εξαίρετος παραδοσιακός τραγουδιστής, που διακρινόταν τόσο στα ερωτικά όσο και στο "τσιάτισμα". Το ταλέντο της Κυριακούς Πελαγία φαινόταν από τα παιδικά της χρόνια και όπως η ίδια ανέφερε, από τη στιγμή που άρχισε να αντιλαμβάνεται τον κόσμο και την ζωή τραγουδούσε. Πρώτος δάσκαλός της ήταν ο πατέρας της και μετά οι άλλοι τραγουδιστές της εποχής. Έμαθε τις διάφορες Κυπριακές "φωνές" και στα 15 της χρόνια άρχισε να τραγουδά στους συγγενικούς και φιλικούς της γάμους, στις διάφορες οικογενειακές συγκεντρώσεις, στα τοπικά πανηγύρια και στις θρησκευτικές γιορτές. Παντρεύτηκε το 1957 τον Γεώργιο Πελαγία, όπου απέκτησε δύο γιούς και μια κόρη, αναλαμβάνοντας ενεργά το ρόλο της φροντίδας και της ανατροφής της οικογένειας της.

Η ζωή της, ως προς τη σχέση της με το παραδοσιακό τραγούδι και την εθνική της φήμη, άλλαξε δραματικά τη δεκαετία του 1990 με την εισαγωγή των ιδιωτικών ραδιοφωνικών σταθμών στη ζωή της Κύπρου. Μέσα, από τις εν λόγω συχνότητες, συμμετείχε σε ραδιοφωνικές εκπομπές, αναφέροντας τραγουδιστά τσιαττίσματα και δίστιχα. Έτσι, γίνεται ευρέως γνωστή στο Κυπριακό ραδιοφωνικό κοινό, ξεκινώντας στην ηλικία των 60 χρόνων τη μουσική της σταδιοδρομία στο κυπριακό παραδοσιακό τραγούδι. Συγκεκριμένα, το 1995 έχοντας γίνει αγαπητή στο κυπριακό κοινό, δέχεται πρόταση από το κυπριακό παραδοσιακό συγκρότημα «Μεσόγειος» και το Μιχάλη Χατζιημιχαήλ, να ενταχθεί στο συγκρότημα του και συνεργαστούν σε δημόσιες και τηλεοπτικές εμφανίσεις, καθώς επίσης και να δημιουργήσουν την πρώτη από κοινού τους δισκογραφία. Έτσι, καρπός της συνεργασίας του γίνονται όχι μια αλλά τέσσερις δισκογραφίες: «Τα Παραλιμνίτικα 1 και 2», «Το ολόασπρο πεζούνι» και το «Γεια σου μαστόρισσα», τα οποία γνώρισαν εξαιρετική επιτυχία. Η Κυριακού Πελαγία αποτελεί μια γνήσια παραδοσιακή ερμηνεύτρια, αναφέροντας για αυτήν ο Γιώργος Νταλάρας, ότι πρόκειται για τη φωνή της κυπριακής γης. Το ηχόχρωμα της φωνής της, έχει πολλά βυζαντινά και μικρασιατικά μουσικά στοιχεία και πρόκειται για μια εξαιρετική καλλιτέχνη, τόσο στο τραγούδι όσο και στο "τσιάτισμα", τα ερωτικά δίστιχα και την ποίηση. Η Κυριακού Πελαγία, χαρακτηρίζεται από τους συναδέλφους της, ως «μαστόρισσα» στο κυπριακό παραδοσιακό τραγούδι, έχοντας δώσει με την ερμηνεία της άλλη διάσταση στο κυπριακό τραγούδι. Από τη μία η αυθεντικότητα και η γνησιότητα της και από την άλλη τα ακούσματα και οι εμπειρίες που κουβαλά, σε συνάρτηση με το αστείρευτο ταλέντο της, την καθιέρωσαν στη συνείδηση του Κυπριακού λαού ως μία ξεχωριστή και μοναδική παραδοσιακή ερμηνεύτρια. Θεματοφύλακας των ηθών και των εθίμων, σημείωσε ένα σημαντικό κεφάλαιο στο βιβλίο της παραδοσιακής μουσικής, κατορθώνοντας να φέρει την κυπριακή κοινότητα στην αυλή του παραδοσιακού τραγουδιού.

Χρήστος Σίκκης

Ο Χρήστος Σίκκης, αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους κύπριους ερμηνευτές της Κυπριακής παραδοσιακής μουσικής. Γεννήθηκε στην Αραδίππου, στην Λάρνακα και σπούδασε στην Παιδαγωγική Ακαδημία της Κύπρου και εργάστηκε, ως δάσκαλος, για δύο χρόνια στην Κύπρο. Το 1971, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου παράλληλα με τις μουσικές του σπουδές στο Εθνικό Ωδείο, ξεκίνησε να τραγουδάει στο ελληνικό ραδιόφωνο και στην τηλεόραση, κυπριακά παραδοσιακά τραγούδια και να συμμετέχει σε συναυλίες στην Κύπρο, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Στην προσωπική του δισκογραφία ανήκουν οι δίσκοι Ώρα Καλή (1987), Τραγούδια από την Κύπρο (1990), Κύπρος της Γης Παράδεισος (1993), Έλληνες Ακρίτες (1998), και Φύσα Βοριά μου (2007), όπου εκτέλεσε σημαντικά κυπριακά παραδοσιακά άσματα όπως, το «Τέσσερα και τέσσερα», το «Αγάπησα την που καρκιάς», τη «Βράκα», τη «Λούλλα μου μαρούλλα μου» κ.ά.

Λάρκος Λάρκου

Ο Λάρκος Λάρκου, είναι συνθέτης, μουσικός και εκπαιδευτικός από την Κύπρο, γεννημένος στις 6 Φεβρουαρίου του 1973 και κατάγεται από το χωριό Κοντέα, της Αμμοχώστου. Μετά τις σπουδές του στο εξωτερικό, επέστρεψε στην Κύπρου όπου από το 2000, έχοντας σαν βάση του τη μουσική παράδοση της Κύπρου, μελετά ακαδημαϊκά και δημιουργεί, μέσα από τις προσωπικές του συνθέσεις και ενορχηστρώσεις. Ο Λάρκος Λάρκου, πρόκειται για ένα από τους νεότερους εκτελεστές και παραγωγούς της κυπριακής μουσικής, ο οποίος ασχολείται κυρίως με την παραδοσιακή μουσική, μέσα από την εκτέλεση νυκτών οργάνων, όπως, είναι η κιθάρα, το λαούτο, το ούτι, το μαντολίνο, η μαντόλα, το μπουζούκι και μέσω της μουσικής τεχνολογίας, ως ιδιοκτήτης στούντιο ηχογραφήσεων. Μέχρι σήμερα, συμμετείχε σε πέραν των 30 επαγγελματικών θεατρικών παραστάσεων, γράφοντας μουσική θεάτρου και ίδρυσε δύο μουσικά σχήματα, τα «Τραγούδια του κόσμου» και την «Κυπρογένεια». Η «Κυπρογένεια» πρόκειται για ένα συγκρότημα κυπριακής μουσικής, όπου ο Λάρκος Λάρκου δίδει την προσωπική του ερμηνεία, αγκαλιάζοντας τους στίχους του με τον ήχο των νυκτών εγχόρδων και ιδιαίτερα της κιθάρας και του Κυπριακού λαούτου, ενός οργάνου το οποίο αγαπά ιδιαίτερα και το οποίο, θεωρεί ότι αποτελεί είδος προς εξαφάνιση στις μέρες μας. Όπως, ανέφερε σε συνέντευξή του, στις μέρες μας ψάχνει με το κερί να βρει ένα νέο να παίζει λαούτο, πιθκιαύλι και να ασχολείται με την παραδοσιακή μουσική σε βάθος και όχι επιφανειακά.

Από το 2009, ασχολείται αποκλειστικά με την μελοποίηση και την ενορχήστρωση των ποιημάτων του κύπριου εθνικού ποιητή, Βασίλη Μιχαηλίδη. Ένα έργο, το οποίο θεωρείται ότι αποτελεί τόλμημα και φαινόμενο για τα κυπριακά δεδομένα, λαμβάνοντας υπόψη το μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών, κυπριακού και ελλαδικού κύρους, οι οποίοι συμμετέχουν σε αυτό και της καθαυτής μελοποιημένης ποίησης, σε γλωσσικά ιδιώματα όπως είναι η καθαρεύουσα, η δημοτική και η κυπριακή διάλεκτος. Στο έργο, αναμειγνύεται το ρετρό στοιχείο, με την καμεράτα (ορχήστρα τοξοφόρων εγχόρδων), το Βυζαντινό στοιχείο, με την χορωδία ψαλτών που αναδεικνύει το ελληνορθόδοξο εκκλησιαστικό περιβάλλον, το παραδοσιακό στοιχείο (λαούτο, βιολί, πιδκιαύλι, ταμπουτσιά), που δείχνει τις αλληλοεπιδράσεις του ποιητή με τους παραδοσιακούς φολκλορικούς ποιητάρηδες και το σύγχρονο στοιχείο (μπάσο, ντραμς, κιθάρα), που ενώνει το έργο του ποιητή με το σήμερα.

Το Συγκρότημα «ΟΙ ΛΑΣ»

Το παραδοσιακό μουσικό συγκρότημα «ΟΙ ΛΑΣ» ιδρύθηκε το 1998, με σκοπό τη διατήρηση της Κυπριακής παραδοσιακής μουσικής. Για την επίτευξη του πιο πάνω στόχου και σκοπού, οι συντελεστές του συγκροτήματος διεξάγουν έρευνες, που στόχο έχουν την καταγραφή των δημοτικών τραγουδιών και άλλων παραδοσιακών τραγουδιών, τα οποία χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, με στόχο την επαναφορά τους και τη διατήρηση τους στην ιστορία της κυπριακής παραδοσιακής μουσικής.

Το Κυπριακό παραδοσιακό συγκρότημα «ΟΙ ΛΑΣ», αποτελείται από τους Λούκα Ζυμαρά, Νίκο Ζυμαρά, Λούκα Γεωργίου, Βάσο Νικολάου, Αθηνά Καλλένου, Σάββα Μιλτιάδου, Εύρο Δίκαιου και Μιχάλη Τσιάρλη. Με τη συνοδεία των κυπριακών παραδοσιακών τους οργάνων (λαούτο, βιολί, ταμπουρά και πιθκιάβλι) «ΟΙ ΛΑΣ» δίνουν χρώμα στα κυπριακά παραδοσιακά τραγούδια, έχοντας στο ενεργητικό τους δύο δισκογραφίες, την «Κληρονομιάς Παράδοση» και την «Εν Λας». «ΟΙ ΛΑΣ» συμμετέχουν σε πλειάδα πολιτιστικών εκδηλώσεων που διοργανώνουν διάφοροι πολιτιστικοί φορείς, δήμοι και κοινότητες της Κύπρου και του εξωτερικού και σε αποστολές του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού και του Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού, για εκπροσώπηση της κυπριακής παράδοσης στο εξωτερικό. Παράλληλα, έχουν παρουσιαστεί, με επιτυχία, σε συναυλίες στην Ελλάδα, στην Φιλανδία, στην Γαλλία, στην Κωνσταντινούπολη κ.α., και έχουν πραγματοποιήσει επιτυχημένες συνεργασίες με γνωστούς Έλληνες καλλιτέχνες, όπως είναι η Γλυκερία, ο Πέτρος Γαϊτάνος, ο Παναγιώτης Λάλεζα, η Αρετή Κετιμέ κ.ά.

Ευαγόρας Καραγιώργης

Ο Ευαγόρας Καραγιώργης, γεννήθηκε στην Τσάδα της Πάφου το 1957. Σπούδασε μουσική στο Aaron Copland School of music – CUNY στη Νέα Υόρκη και από to 1989 διδάσκει μουσική σε σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης. Το 1992 πήρε το πρώτο βραβείο στον Α’ Διαγωνισμό Κυπριακού Τραγουδιού του ΡΙΚ με το τραγούδι «Τ’ όνειρον (Αχ Κερύνεια μάνα μου)», ένα τραγούδι που έμελλε να καθορίσει την μελλοντική μουσική εξέλιξή του και καθιέρωση του στην κυπριακή παραδοσιακή μουσική. Το 1994 κυκλοφόρησε το ψηφιακό δίσκο «Το παλιό λαούτο», σε στίχους του ιδίου μαζί με τον Δ. Λιπέρτη και Μ. Πασιαρδή, και το 2000 συμμετέχει στον ψηφιακό δίσκο «Το Χρονικό του Λεόντιου Μαχαιρά» συνεργαζόμενος με τον Κρητικό λυράρη Ψαραντώνη σε στίχους Μ. Πιερή.

Πηγές

• Λαπηθιώτη Αικατερίνη, 2015, Η Κυπριακή Παραδοσιακή Μουσική, ΤΕΙ Κρήτης, Ρέθυμνο
• Τομπολής Σ., 2002, Κυπριακή Παραδοσιακή Μουσική. Συλλογή – Καταγραφή – Ανάλυση, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία.
• Κουτσουπίδου Μ., Καραγιώργης Ε. & Ιωάννου Μ., 1996, Μουσική Ι Ήχος – Ρυθμός – Μελωδία – Αρμονία, Υπουργείο Ανάπτυξης και Πολιτισμού, Λευκωσία