Πενταδάκτυλος

Πενταδάκτυλος
Βουνό
Γεωγραφικά Στοιχεία
Οροσειρά	Πενταδάκτυλος
Υψόμετρο	1024 μ. (Κυπαρισσόβουνος)
Χαρακτηριστικά
Μέγιστο Μήκος	100 χμ.
Μέγιστο Πλάτος	5 χμ.

Ο Πενταδάκτυλος είναι επιμήκης ασβεστολιθική οροσειρά που εκτείνεται κατά μήκος της βόρειας ακτής της Κύπρου. Οφείλει το όνομά του στην ομώνυμη κορυφή, η οποία έχει το σχήμα παλάμης με πέντε δάκτυλα. Σύμφωνα με την παράδοση, η οποία ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια, ο Διγενής Ακρίτας στην προσπάθειά του να υπερπηδήσει την οροσειρά άφησε το αποτύπωμα της παλάμης του στο βουνό. Πολλοί άλλοι μύθοι και θρύλοι είναι συνδεδεμένοι με τα κάστρα που δεσπόζουν στις κορυφές του βουνού, τα οποία κτίστηκαν από τους Βυζαντινούς για να ελέγχουν το θαλάσσιο χώρο βόρεια του νησιού και να εντοπίζουν έγκαιρα πλοία των Σαρακηνών πειρατών.

Φυσική Γεωγραφία

Γεωμορφολογία

Ο Πενταδάκτυλος αποτελείται από αλυσίδα βουνοκορφών, το ύψος των οποίων φτάνει τα 1024 μ. (Κυπαρισσόβουνος). Το μήκος της οροσειράς ξεπερνά τα εκατό χιλιόμετρα, ενώ το πλάτος της σπάνια υπερβαίνει τα πέντε. Στο δυτικό μέρος υψώνεται απότομα κοντά στο βορειοδυτικό ακρωτήριο Κορμακίτη, ενώ ανατολικά το ύψος των κορυφών μειώνεται για να καταλήξει βαθμιαία στη χερσόνησο της Καρπασίας η οποία αποτελεί προέκταση του βουνού. Στα βόρεια η οροσειρά χωρίζεται από τη θάλασσα με μια στενή παράκτια πεδιάδα, ενώ στα νότια απλώνεται η πεδιάδα της Μεσαορίας.

Το ανάγλυφο του Πενταδακτύλου χαρακτηρίζεται από απόκρημνες βουνοκορφές, χαράδρες και φαράγγια. Επίσης, ως αποτέλεσμα του ασβεστολιθικού πετρώματος απαντάται πληθώρα επιφανειακών και υπόγειων καρστικών σχηματισμών, όπως σπήλαια, καταβόθρες και υπόγειες σήραγγες.

Οι σημαντικότερες κορυφές είναι από τα δυτικά προς τα ανατολικά είναι ο Κόρνος (946μ.), ο Κυπαρισσόβουνος (1024μ.), ο Προφήτης Ηλίας (888μ.), ο Άγιος Ιλαρίωνας (725μ.), η Αλωνάγρα (935μ.), το Βουφαβέντο (954μ.), ο Πενταδάκτυλος (740μ.), ο Γιαηλάς (935μ.), η Παλαιά Βρύση (819μ.), ο Όλυμπος (740μ.) και η Καντάρα (724μ.).

Γεωλογία

Τα πετρώματα που κυριαρχούν στην κορυφογραμμή του Πενταδακτύλου είναι ιζηματογενή, αλλόχθονα και ανάγονται στη γεωλογική περίοδο του Τριαδικού (πριν 220 εκατομμύρια χρόνια). Σχηματίστηκαν στον πυθμένα αβαθούς θάλασσας στις παρυφές προϊστορικής ηπείρου που βρισκόταν νότια της Κύπρου και ακολούθως κατακερματίστηκαν και διασκορπίστηκαν κατά μήκος της Τηθύος Θάλασσας από το Κρητιδικό μέχρι το Μειόκαινο (90-10 εκατομμύρια χρόνια πριν). Στη σημερινή τους θέση ωθήθηκαν πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια, κατά την περίοδο της αλπικής ορογένεσης, οπότε και η οροσειρά αναδύθηκε από το βυθό της θάλασσας.

Χαρακτηριστικές εμφανίσεις του γεωλογικού σχηματισμού είναι οι σκληροί ανακρυσταλλωμένοι ασβεστόλιθοι που κυριαρχούν στο τοπίο των κεντρικών απόκρημνων βουνοκορφών, ενώ στις παρυφές υπάρχουν αυτόχθονες σχηματισμοί φλύσχης και άλλων πετρωμάτων μικρότερης ηλικίας. Μεγάλος αριθμός λατομείων λειτουργεί στις πλαγιές του Πενταδακτύλου. Κύριο προϊόν εξόρυξης είναι ο ασβεστόλιθος από τον οποίο παράγεται ασβέστης. Σπανιότερα, εξορύσσεται σε συμπαγή τεμάχια και χρησιμοποιείται στην κατασκευή πλακών δαπέδου. Σημαντικές είναι οι επιπτώσεις στο περιβάλλον από τη λειτουργία των λατομείων με το πρόβλημα να οξύνεται τα τελευταία χρόνια λόγω της αύξησης της οικοδομικής δραστηριότητας στο υπό τουρκική κατοχή μέρος της Κύπρου.

Κλίμα

Η οροσειρά του Πενταδακτύλου επηρεάζει το μεσογειακό κλίμα της περιοχής προκαλώντας αύξηση των κατακρημνισμάτων στην πλευρά της θάλασσας και μείωσή τους στη νότια πλαγιά και την πεδιάδα της Μεσαορίας. Η μέγιστη βροχόπτωση στην κορυφογραμμή κυμαίνεται γύρω στα 550-600 χιλιοστόμετρα. Χιονόπτωση με χιονοκάλυψη σημειώνεται με συχνότητα περίπου μία φορά ανά διετία.

Χλωρίδα και Πανίδα

Οι αυξημένες βροχοπτώσεις και οι συχνές ομίχλες δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες για το σχηματισμό δασών. Στον Πενταδάκτυλο υπάρχουν μεγάλες δασικές εκτάσεις με τραχεία πεύκη (Pinus brutia) και κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens), καθώς και πολλά άλλα είδη δέντρων και θάμνων όπως η γλιστροκουμαριά (Arbutus andrachne) και η δάφνη (Laurus nobilis), οι οποίες αφθονούν στην περιοχή της Καντάρας, η άρκευθος (Juniperus phoenicea) στις χαμηλότερες περιοχές κοντά στη θάλασσα, ενώ στο δάσος συναντά κανείς διάσπαρτες αγριελιές (Olea europaea var. sylvestis), χαρουπιές στις ξηρότερες θέσεις, μοσφιλιές ή κράταιγους (Crataegus azarolus), πουρνάρια (Quercus coccifera), στύρακες (Styrax officinalis) κ.ά. Η περιοχή φιλοξενεί επίσης αριθμό ενδημικών ποωδών φυτών, με το κυπριακό κυκλάμινο (Cyclamen cyprium) να ξεχωρίζει.

Στην πανίδα του Πενταδακτύλου περιλαμβάνονται αλεπούδες (Vulpes vulpes), λαγοί (Lepus europaeus), σκαντζόχοιροι (Erinaceus europaeus), μικρά τρωκτικά και είδη νυχτερίδας, ενώ σ' ό,τι αφορά τα πουλιά, αφθονούν οι πέρδικες (Alectoris chukar), οι φάσσες (Columba palumbus) και τα περιστέρια (Columba livia). Μια ιδιαιτερότητα της χερσονήσου της Καρπασίας είναι τα ελεύθερα γαϊδούρια, τα οποία μετά την εγκατάλειψη των χωριών έχουν ξεφύγει και αναπαράγονται μόνα τους στη φύση. Ο πληθυσμός τους σήμερα ανέρχεται στα 800.

Ιστορία και Παράδοση

Η στρατηγική θέση της οροσειράς του Πενταδακτύλου, με την κορυφογραμμή του να δεσπόζει της Θάλασσας της Κιλικίας στα βόρεια και σχεδόν ολόκληρης της Κύπρου στα νότια, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ιστορία του. Κατά τον 11ο αιώνα, σε μια περίοδο που η Κύπρος δεχόταν συνεχείς θαλάσσιες επιδρομές από Σαρακηνούς πειρατές, ενώ η απέναντι ξηρά της Μικράς Ασίας είχε περάσει υπό τον έλεγχο των Σελτζούκων Τούρκων, κτίστηκαν στις κορυφές του Πενταδακτύλου τρία φρούρια - του Αγίου Ιλαρίωνα, του Βουφαβέντου και της Καντάρας. Ελέγχοντας πρακτικά ολόκληρο το θαλάσσιο χώρο από τον οποίο προέρχονταν τα εχθρικά πλοία, τα τρία αυτά κάστρα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην άμυνα του νησιού κατά τον 11 έως και το 14ο αιώνα, αρχικά υπό τους Βυζαντινούς και αργότερα υπό τους Φράγκους. Μέσω σημάτων πυρός δινόταν έγκαιρη προειδοποίηση για εχθρικές κινήσεις καραβιών. Τα φρούρια επίσης χρησιμοποιήθηκαν ως εξοχικές κατοικίες (Άγιος Ιλαρίωνας) ή φυλακές (Βουφαβέντο). Οι αλλαγές στις πολεμικές τέχνες οδήγησαν στην παρακμή των τριών οχυρών, τα οποία τελικά κατεδαφίστηκαν από τους Βενετούς το 16ο αιώνα αφενός για να μεταφερθεί η άμυνα στις πόλεις του νησιού και αφετέρου για να μη χρησιμοποιηθούν από τους Οθωμανούς Τούρκους εισβολείς.

Στενά συνδεδεμένα με τη λαϊκή παράδοση της Κύπρου είναι τα τρία κάστρα του Πενταδακτύλου. Εκεί κατοικούσε η θρυλική ρήγαινα, η οποία μαζί με το Διγενή Ακρίτα αποτελούν τις πιο ξακουστές μυθικές μορφές από τον κυπριακό Μεσαίωνα. Σύμφωνα με το μύθο στο κάστρο του Βουφαβέντο είναι κρυμμένοι σ' ένα δωμάτιο οι θησαυροί της ρήγαινας και το δωμάτιο αυτό ανοίγει για λίγες στιγμές κάθε Πρωτοχρονιά. Άλλοι μύθοι θέλουν τη ρήγαινα να σμίγει με το Διγενή. Πολλές τοποθεσίες είναι συνδεδεμένες με παραδόσεις, όπως για παράδειγμα η ίδια η κορυφή του Πενταδακτύλου με το αποτύπωμα της παλάμης του Διγενή και η Πέτρα του Διγενή, βράχος τον οποίο έριξε ο Διγενής Ακρίτας στα πλοία των Σαρακηνών.

Η λαϊκή παράδοση σε σχέση με την κορυφή του Πενταδακτύλου

Σύμφωνα με την παράδοση ο Διγενής κατεδίωξε από τη Μικρά Ασία μέχρι την Κύπρο έναν Σαρακηνό. Κυνηγώντας τον έφτασε στον Πενταδάκτυλο τον οποίο όμως δεν μπορούσε να περάσει γιατί ήταν μαλακός σαν ζυμάρι. Τότε πιάστηκε από τη κορυφή του με το αριστερό του χέρι και πέταξε πάνω από το βουνό. Από τα σημάδια του χεριού του πήρε και το βουνό το όνομα του.

Σύγχρονη Ιστορία

Η περιοχή του Πενταδακτύλου αποτέλεσε πεδίο σύγκρουσης μεταξύ Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων από τα πρώτα χρόνια του κυπριακού προβλήματος. Η διάβαση της Αγύρτας μαζί με το μεγαλύτερο μέρος του δρόμου Λευκωσίας-Κερύνειας περιήλθαν υπό των έλεγχο των Τουρκοκυπρίων κατά τη διάρκεια των διακοινοτικών ταραχών του 1963-64. Η περιοχή αυτή περιλάμβανε ως επί το πλείστον τουρκικά χωριά, όπως το Κιόνελι, το Πιλέρι και το Ορτά Κιόι στα προάστια της Λευκωσίας, τα οποία μαζί με τον τουρκικό τομέα της πρωτεύουσας αποτέλεσαν έναν από τους πιο σημαντικούς τουρκοκυπριακούς θύλακες τα χρόνια 1964-74. Σημαντικό οχυρό των τουρκοκυπριακών δυνάμεων αποτελούσε το φρούριο του Αγίου Ιλαρίωνα, το οποίο έλεγχε την πόλη της Κερύνειας και μεγάλο μέρος της παραλιακής πεδιάδας.

Θέατρο σκληρών μαχών αποτέλεσε ο Πενταδάκτυλος κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής το 1974. Από την πρώτη φάση του πολέμου (20-23 Ιουλίου 1974) η Κερύνεια μαζί με το δρόμο προς τη Λευκωσία, τον Άγιο Ιλαρίωνα και τα χωριά του τουρκοκυπριακού θύλακα καταλήφθηκαν από τον τουρκικό στρατό και χρησιμοιήθηκαν ως προγεφύρωμα. Μετά τη δεύτερη φάση του πολέμου (14-16 Αυγούστου 1974) ολόκληρη η οροσειρά πέρασε στην κατοχή του τουρκικού στρατού και σχεδόν όλος ο ελληνοκυπριακός πληθυσμός εκτοπίστηκε. Σήμερα στον Πενταδάκτυλο εξακολουθεί να σταθμεύει μεγάλος αριθμός τουρκικών στρατευμάτων, ενώ η περιοχή αποτελεί de facto κομμάτι της επικράτειας της αυτοανακηρυχθείσας ΤΔΒΚ.

Εικόνες

• 

  Θέα προς την Κερύνεια από τον Άγιο Ιλαρίωνα

• 

  Μελισσάκι (Ophrys kotschyi) στο δάσος της Χαλεύκας

• 

  Αιωνόβιο κυπαρίσσι στο δάσος της Χαλεύκας

• 

  Η κορυφή του Πενταδακτύλου όπως φαίνεται από τα νότια